در حالی که توجه جهانی بیشتر بر برنامه هسته‌ای ایران متمرکز است، تهران در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه نیروی دریایی خود داشته است. ایران به دنبال گسترش برد عملیاتی و قدرت ضربتی نیروی دریایی خود است تا بتواند تا سال ۲۰۲۵ نیروی دریایی فعال در مثلث استراتژیکی از خلیج فارس، دریای سرخ و تنگه مالاکا داشته باشد. تحقق این هدف می‌تواند تعادل استراتژیک منطقه‌ای را به ویژه در منطقه‌ای که از پیش ناپایدار است، به شدت تغییر دهد. البته رفتارهای نظامی کشور همواره ثابت کرده که قدرت دفاعی خود را تقویت می‌کند و در تهاجم نقشی ندارد.

نیروی دریایی ایران؛ تلفیقی از جنگ متعارف و نامتقارن

نیروی دریایی ایران از دو شاخه اصلی تشکیل شده است: نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (IRIN) و نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGCN). نیروی دریایی ارتش مسئول عملیات متعارف با کشتی‌ها و زیردریایی‌های بزرگ است، در حالی که نیروی دریایی سپاه تمرکز خود را بر عملیات نامتقارن با استفاده از قایق‌های کوچک و سریع برای غلبه بر کشتی‌های بزرگ‌تر گذاشته است. این تقسیم وظایف نشان‌دهنده رویکرد تهران در توسعه قدرت دریایی است: توانایی عملیات در آب‌های آزاد و حفظ امنیت ساحلی در خلیج فارس.

جدول مقایسه شاخص‌های کلیدی نیروی دریایی ایران

توانمندی‌ها و محدودیت‌های نیروی دریایی ایران

ایران با سرمایه‌گذاری گسترده در صنایع دفاعی داخلی و بهره‌گیری از فناوری‌های روسی، چینی و کره شمالی، توانسته است کشتی‌های جنگی، زیردریایی‌ها و موشک‌های ضد کشتی تولید کند. تولید زیردریایی‌های کلاس “قدیر” و “قائم” و همچنین ناوشکن‌های موج و قایق‌های موشک‌انداز، نشان‌دهنده رشد قابل توجه در این حوزه است.

محدودیت‌های قابل توجهی نیز وجود دارد. قدرت موتور و سرعت شتاب‌گیری کشتی‌ها به ویژه در مواجهه با ناوگان‌های پیشرفته غربی کمتر است. همچنین، ساختار فرماندهی و کنترل نیروی دریایی سپاه که به صورت غیرمتمرکز اداره می‌شود، ریسک بروز حوادث ناخواسته و تشدید تنش‌ها را افزایش داده است. نمونه‌های متعددی از نزدیک شدن خطرناک قایق‌های سپاه به کشتی‌های آمریکایی و غربی در خلیج فارس گزارش شده است که گاهی با تنش و تهدید به رویارویی نظامی همراه بوده است.

نفوذ منطقه‌ای و تحرکات فرامرزی

ایران تلاش می‌کند با ایجاد پایگاه‌های لجستیکی در نقاط استراتژیک مانند جیبوتی و حضور در آب‌های دریای سرخ و مدیترانه، نفوذ خود را فراتر از خلیج فارس گسترش دهد. این تحرکات، نگرانی‌هایی را در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس و غرب ایجاد کرده است. ارسال کشتی‌های ایرانی از کانال سوئز به دریای مدیترانه و اعزام زیردریایی‌ها برای مقابله با دزدی دریایی در دریای سرخ نمونه‌هایی از این رویکرد است.

واکنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) عمدتاً نگرانی اصلی خود را برنامه هسته‌ای ایران می‌دانند و کمتر به توان دریایی این کشور توجه می‌کنند. با این حال، عربستان سعودی با جدیت بیشتری به افزایش توان دریایی خود پرداخته و بودجه‌های کلانی برای نوسازی ناوگان خود اختصاص داده است.

ایالات متحده آمریکا نیز با توجه به حضور نیروی دریایی پنجم خود در بحرین، نقش اصلی در تضمین امنیت دریایی منطقه دارد و به طور مداوم تحرکات نیروی دریایی ایران را زیر نظر دارد. پیشنهاد ایجاد خط تماس مستقیم (هات‌لاین) بین نیروی دریایی ایران و آمریکا برای جلوگیری از حوادث ناخواسته تاکنون از سوی تهران رد شده است.

آیا نیروی دریایی ایران می‌تواند منطقه را تحت سلطه خود درآورد؟

با وجود پیشرفت‌های قابل توجه، نیروی دریایی ایران هنوز با ناوگان‌های پیشرفته غربی و حتی برخی کشورهای منطقه فاصله دارد. البته تمام توان نظامی دریایی ایران در دید نیست و برخی فناوری‌ها محرمانه باقی می‌ماند اما از همین قدرت محدود هم می‌توان فهمید که ایران توان انجام عملیات های بزرگی را دارد.

از سوی دیگر، استفاده هوشمندانه از تاکتیک‌های نامتقارن، بهره‌گیری از قایق‌های کوچک و موشک‌های ضد کشتی، و گسترش نفوذ لجستیکی، ایران را به بازیگری مهم و تاثیرگذار در منطقه تبدیل کرده است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. این وضعیت به ویژه در خلیج فارس و تنگه هرمز، که خطوط حیاتی انرژی جهان از آن عبور می‌کند، اهمیت دوچندانی دارد.

نتیجه‌گیری

نیروی دریایی ایران در حال حاضر توانسته است جایگاه خود را به عنوان یک نیروی منطقه‌ای با ظرفیت‌های خاص تثبیت کند، اما هنوز برای تبدیل شدن به یک قدرت دریایی غالب در منطقه با چالش‌های جدی مواجه است. آینده این نیروی نظامی به میزان سرمایه‌گذاری، توسعه فناوری‌های نوین و بهبود ساختار فرماندهی بستگی دارد.