گروه خودروسازی سایپا در اقدامی کم‌سابقه، از تکمیل حدود ۸ هزار دستگاه خودروی ناقص طی یک دوره پنج روزه در تعطیلات تابستانی خبر داد. این عملیات فشرده که شامل ثبت رکورد تکمیل روزانه ۳ هزار دستگاه نیز می‌شد، به عنوان یک دستاورد قابل توجه از سوی این شرکت معرفی شده است. با این حال، نگاهی عمیق‌تر به این رویداد نشان می‌دهد که این رکورد، بیش از آنکه نشانه‌ای از یک جهش پایدار در ظرفیت تولید باشد، واکنشی موفق به یک بحران ریشه‌دار و نمودی از چالش‌های ساختاری در صنعت خودروسازی ایران است. پدیده «خودروی ناقص» که به انباشت هزاران محصول در پارکینگ‌های خودروسازان به دلیل کمبود یک یا چند قطعه اطلاق می‌شود، زخمی کهنه بر پیکر این صنعت است. این گزارش خبری-تحلیلی، ضمن بررسی ابعاد عملیاتی این رکوردشکنی، به کالبدشکافی دلایل بنیادی شکل‌گیری بحران خودروهای ناقص پرداخته و چشم‌انداز آینده سایپا را در پرتو این چالش‌ها و استراتژی‌های جدید محصولی آن ترسیم می‌کند.

پشت پرده رکوردشکنی: جهاد تولید در تعطیلات تابستانی

عملیات تکمیل ۸ هزار دستگاه خودرو در سایپا، یک برنامه از پیش طراحی‌شده و متمرکز بود که در ایام تعطیلات رسمی تابستان به اجرا درآمد و همین انتخاب زمان، نشان از فوریت و اهمیت بالای موضوع داشت. موفقیت این طرح از سوی سایپا به «برنامه‌ریزی دقیق در تأمین قطعات» و «هماهنگی مؤثر با زنجیره تأمین» نسبت داده شده است. این اظهارات نشان می‌دهد که یک کارزار هدفمند برای تأمین قطعات خاصی که منجر به توقف این خودروها شده بود، صورت گرفته است. در کنار برنامه‌ریزی لجستیکی، «تلاش بی‌وقفه کارکنان سایپا در ایام تعطیلات» به عنوان یکی از ارکان اصلی این موفقیت معرفی شد که ماهیت فوق‌العاده و غیرروتین این حرکت را برجسته‌تر می‌کند.

این جهاد تولیدی در خلأ رخ نداد. این اقدام پاسخی مستقیم به فشارهای فزاینده از دو جبهه اصلی بود: مشتریانی که با تأخیرهای طولانی در تحویل خودروهای ثبت‌نامی خود مواجه بودند و نهادهای نظارتی. به طور مشخص، اولتیماتوم دادستان تهران به سایپا برای تکمیل خودروهای ناقص تا اواسط شهریورماه، این عملیات را از یک ابتکار داخلی به یک مسابقه حیاتی برای جلوگیری از تبعات حقوقی و اعتباری تبدیل کرد. بنابراین، این رکورد بیش از آنکه یک پیروزی روابط عمومی باشد، نتیجه یک تلاش پرمخاطره در برابر یک ضرب‌الاجل قانونی بود.

خودروهایی که در این طرح تکمیل شدند، شامل مدل‌های اطلس، شاهین، سهند و کوییک بودند که هسته اصلی سبد محصولات فعلی سایپا را تشکیل می‌دهają. ترخیص این خودروها از پارکینگ نه تنها به معنای عمل به تعهدات معوق در قبال پرفروش‌ترین محصولات شرکت بود، بلکه برای بهبود جریان نقدینگی و آزادسازی سرمایه‌های بلوکه‌شده نیز اهمیتی استراتژیک داشت. با این حال، نفسِ نیاز به چنین عملیات فشرده‌ای در ایام تعطیلات، خود گویای یک واقعیت تلخ است. یک سیستم تولیدی سالم و کارآمد، محصولات کامل را به صورت روزمره و پیوسته از خط تولید خارج می‌کند و نیازی به انباشت هزاران خودروی نیمه‌تمام و سپس اجرای یک «جهاد تولیدی» برای تکمیل آن‌ها ندارد. این رکورد، هرچند در مدیریت بحران یک موفقیت محسوب می‌شود، اما در عین حال، شکنندگی و ناتوانی فرآیندهای عادی تولید و تأمین در این شرکت را آشکار می‌سازد.

خودروهای ناقص؛ زخمی کهنه بر پیکر صنعت خودرو ایران

پدیده خودروی ناقص، یک مشکل مزمن و فراگیر در صنعت خودروسازی ایران است که سایپا و ایران‌خودرو، هر دو، به شدت با آن درگیر هستند. آمارها نشان می‌دهد که در مقاطعی تعداد خودروهای ناقص سایپا به ۸۰ هزار دستگاه رسیده بود و گزارش‌های اخیرتر از وجود حدود ۶۵ هزار خودروی ناقص در پارکینگ‌های سایپا و ۷۰ هزار دستگاه در ایران‌خودرو حکایت دارد. این بحران که بارها پس از دوره‌هایی از بهبود نسبی، مجدداً بازگشته است ، ریشه در مجموعه‌ای از چالش‌های درهم‌تنیده دارد.

۱. فشارهای ژئوپلیتیکی و نوسانات زنجیره تأمین جهانی: تحریم‌های بین‌المللی یکی از اصلی‌ترین دلایل این بحران است. این تحریم‌ها مسیر واردات قطعات حیاتی، به ویژه قطعات با فناوری بالا (های‌تک) مانند واحدهای کنترل الکترونیکی (ECU)، کنترلرهای کیسه هوا و انواع حسگرها را مسدود یا بسیار دشوار کرده است. علاوه بر این، بحران جهانی کمبود تراشه‌های نیمه‌هادی که حتی غول‌های خودروسازی جهان را نیز با مشکل مواجه کرد، تأثیری فلج‌کننده بر خودروسازان ایرانی داشته است. این شرکت‌ها به دلیل تحریم‌ها، قدرت چانه‌زنی کمتری با تأمین‌کنندگان جهانی دارند و در انتهای صف تخصیص این قطعات استراتژیک قرار می‌گیرند.

۲. سیاست‌های اقتصادی داخلی: شاید بتوان گفت مخرب‌ترین عامل داخلی، سیاست «قیمت‌گذاری دستوری» است. این سیاست، خودروسازان را مجبور می‌کند تا محصولات خود را با قیمتی بسیار پایین‌تر از هزینه تمام‌شده و ارزش واقعی بازار به فروش برسانند. این امر منجر به زیان انباشته عظیمی شده که برای سایپا حدود ۱۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. این زیان‌دهی ساختاری، یک چرخه معیوب را ایجاد کرده است:

زیان هنگفت، توانایی سایپا برای پرداخت به موقع مطالبات قطعه‌سازان داخلی را از بین برده است؛ بدهی خودروسازان به زنجیره تأمین از ۱۱۰ هزار میلیارد تومان فراتر رفته است.

قطعه‌سازانی که مطالبات خود را دریافت نمی‌کنند، با کمبود نقدینگی برای تولید و تحویل قطعات جدید مواجه می‌شوند.

کمبود نقدینگی، توانایی خودروساز برای پرداخت‌های بین‌المللی و خرید قطعات وارداتی را نیز تضعیف می‌کند.

نتیجه این چرخه، ناتوانی در تأمین به موقع قطعات و در نهایت، تولید خودروی ناقص است.

۳. موانع زیرساختی و عملیاتی: در کنار عوامل کلان، مشکلات داخلی نیز بر شدت بحران افزوده‌اند. قطعی‌های مکرر و گاه بدون برنامه برق در فصول گرم سال، نه تنها خطوط مونتاژ سایپا، بلکه صدها کارگاه و کارخانه قطعه‌سازی را نیز به تعطیلی می‌کشاند و روند تولید را مختل می‌کند. حوادث لجستیکی مانند انفجار در بندر شهید رجایی نیز به عنوان یکی از دلایل اختلال در ورود قطعات وارداتی ذکر شده است.

در واقع، مشکل خودروهای ناقص یک مسئله خطی و ساده «کمبود قطعه» نیست؛ بلکه تبلور فیزیکی سه بحران درهم‌تنیده است: بحران ژئوپلیتیکی (تحریم)، بحران سیاست‌گذاری داخلی (قیمت‌گذاری دستوری) و بحران زیرساختی (انرژی). این بحران‌ها یکدیگر را تشدید می‌کنند و سیستمی را به وجود آورده‌اند که در آن، تولید خودروی ناقص به جای آنکه یک استثنا باشد، به یک قاعده قابل پیش‌بینی تبدیل شده است.

آینده سایپا پس از تخلیه پارکینگ‌ها: از چالش‌های پایدار تا سبد محصولات جدید

اقدام اخیر سایپا در تکمیل ۸ هزار خودرو، اگرچه تسکینی کوتاه‌مدت برای مشتریان منتظر و یک موفقیت عملیاتی برای شرکت محسوب می‌شود، اما یک مدل تولیدی پایدار نیست. چالش‌های بنیادینی که در بخش قبل به آن‌ها اشاره شد، همچنان با قدرت پابرجا هستند. بنابراین، شعار «استمرار تولید پایدار و باکیفیت» که از سوی این شرکت مطرح می‌شود، با وجود اهمیت آن، با موانع بسیار جدی روبروست. این اقدام در شرایطی صورت می‌گیرد که کل صنعت خودروی کشور با افت تولید مواجه است. آمارها نشان می‌دهد که تولید سایپا در ۱۰ ماهه نخست سال نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۱۰.۳ درصد کاهش داشته است و این تلاش اخیر را می‌توان به عنوان کوششی برای جبران بخشی از این عقب‌ماندگی ارزیابی کرد.

تکمیل خودروهای شاهین، اطلس، سهند و کوییک، تمرکز استراتژیک سایپا بر نسل جدید محصولات خود را نشان می‌دهد. این شرکت به طور فعال در حال فاصله گرفتن از پلتفرم‌های قدیمی (مانند تیبا که تولید آن متوقف شده) و سرمایه‌گذاری بر روی محصولاتی است که پتانسیل حاشیه سود بهتر یا جذابیت بیشتری در بازار دارند. در جدول زیر، مشخصات کلیدی این خودروها که در مرکز توجه این رویداد خبری قرار داشتند، ارائه شده است.

در نهایت، سایپا با یک پارادوکس بزرگ روبروست: این شرکت توانست چابکی عملیاتی قابل توجهی در رفع یک بحران نشان دهد، بحرانی که خود محصول شکست‌های عمیق و سیستماتیک است. در حالی که مشتریان از تحویل خودروهای معوق خود خرسند خواهند شد، اما واقعیت این است که سلامت بلندمدت سایپا و کل صنعت خودروسازی ایران، نه به جهش‌های تولیدی کوتاه‌مدت، بلکه به اصلاحات بنیادین در محیط کسب‌وکار، به ویژه در زمینه سیاست‌های قیمت‌گذاری و رفع موانع بین‌المللی، وابسته است. بحث‌های جاری پیرامون خصوصی‌سازی نیز می‌تواند یکی از مسیرهای احتمالی، هرچند پیچیده، برای خروج از این وضعیت باشد.