کیفیت سوخت، برخلاف تصور ساده‌انگارانه، تنها یک ویژگی حاشیه‌ای نیست؛ بلکه پایه‌ای‌ترین عنصر در عملکرد صحیح موتور، کاهش مصرف سوخت، مدیریت آلایندگی و افزایش عمر قطعات گران‌قیمتی مانند کاتالیست‌هاست. در این مطلب به برخی شاخص‌های کلیدی مانند اکتان پایین، فشار بخار بالا، تبخیر در چرخه توزیع، و میزان گوگرد می پردازیم و اهمیت این عامل مغفول‌مانده را با یکدیگر بررسی می‌کنیم.

اکتان پایین؛ عامل پنهان ناک، مصرف اضافی و آلایندگی بیشتر

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بنزین، عدد اکتان آن است؛ عددی که توانایی سوخت برای مقاومت در برابر احتراق زودهنگام را نشان می‌دهد. در موتورهای بنزینی، مخلوط سوخت و هوا باید در زمان دقیق و توسط شمع جرقه زده شود. اما وقتی اکتان سوخت پایین باشد، مخلوط قبل از جرقهٔ شمع خودبه‌خود منفجر می‌شود. این پدیده همان ناک‌زدن (Knock) یا «احتراق ناقص» است.

ناک‌زدن تنها یک صدای اضافی نیست؛ بلکه پیامدهای گسترده‌ای دارد:

• افزایش مصرف سوخت
  هنگامی که موتور برای جلوگیری از ناک مجبور می‌شود زمان جرقه را عقب بیندازد، بازدهی کاهش پیدا می‌کند و مصرف متوسط خودرو بالا می‌رود.
• کاهش توان موتور و افت شتاب
  موتوری که با سوخت کم‌اکتان کار می‌کند، نمی‌تواند بهینه بسوزاند؛ خروجی انرژی کاهش پیدا می‌کند و خودرو احساس سنگینی خواهد داشت.
• افزایش آلایندگی
  احتراق ناقص باعث افزایش تولید آلاینده‌هایی مانند CO (مونوکسید کربن)، HC (هیدروکربن‌های نسوخته) و ذرات معلق می‌شود.
• آسیب به موتور
  ادامه‌دار بودن ناک می‌تواند به پیستون، سوپاپ‌ها و دیگر قطعات موتور آسیب بزند که هزینه تعمیرات را بالا می‌برد.

در دنیا اکتان ۹۵ برای موتورهای جدید استاندارد است. اما هر زمان اکتان واقعی سوخت از حد لازم پایین‌تر باشد، حتی موتورهای معمولی نیز درگیر مشکلات بالا خواهند شد.

فشار بخار بالا؛ بنزینی که قبل از رسیدن به موتور تبخیر می‌شود

شاخص دیگری که کمتر درباره آن صحبت می‌شود، فشار بخار یا RVP است. این شاخص میزان تمایل بنزین به تبخیر را نشان می‌دهد. اگر فشار بخار بسیار بالا باشد:

• بنزین در گرما سریع تبخیر می‌کند.
• تبخیر شدید باعث ایجاد بخار قفل (Vapor Lock) در مسیر سوخت‌رسانی می‌شود.
• تبخیر در پمپ‌بنزین‌ها و مخازن، هم پرت سوخت را بالا می‌برد و هم ترکیبات فرّاری آلاینده (VOCs) را وارد هوا می‌کند.

وقتی فشار بخار زیاد باشد، نه‌تنها حجم تبخیر در باک خودرو افزایش می‌یابد، بلکه همین بخارهای فرّار در مجاورت نور خورشید در شکل‌گیری اُزن تروپوسفری نقش مهمی دارند؛ اوزنی که در سطح شهرها به‌عنوان یک آلاینده قوی عمل می‌کند و موجب سوزش چشم، مشکلات تنفسی و کاهش عملکرد ریه می‌شود.

در تابستان‌ها معمولاً باید از سوخت با RVP پایین استفاده شود، اما اگر این استاندارد رعایت نشود، تبخیر بنزین حتی پیش از رسیدن به نازل پمپ آغاز می‌شود. این یعنی:

• هدررفت سوخت در زنجیره توزیع
• آلودگی هوای قابل توجه
• افزایش خطرات اشتعال‌پذیری

تبخیر در چرخه توزیع؛ زیان خاموش اما سنگین

از لحظه‌ای که بنزین در پالایشگاه تولید و وارد مخازن می‌شود، تا زمانی که در باک خودرو قرار می‌گیرد، یک چرخه طولانی شامل ذخیره‌سازی، انتقال با خطوط لوله یا نفتکش، نگهداری در مخازن پمپ‌بنزین و نهایتاً تزریق در خودرو طی می‌شود.

اگر استانداردهای لازم رعایت نشود، بخش قابل توجهی از بنزین در هر مرحله به صورت تبخیر فرّار از دست می‌رود. این تبخیر هم به لحاظ اقتصادی خسارت‌زا است، هم از نظر زیست‌محیطی. بسیاری از کشورها سیستم‌های کنترل تبخیر مرحله اول و دوم (Stage I و Stage II Vapor Recovery) را الزامی کرده‌اند، اما نبود این سیستم‌ها یا کارکرد ناقص آن‌ها باعث می‌شود:

• حجم تبخیر تجمعی بالا رود
• راندمان واقعی سوخت کاهش پیدا کند
• میزان VOCها در شهر افزایش یابد
• کیفیت سوخت در مخازن پمپ‌بنزین در طول زمان بدتر گردد

گوگرد؛ قاتل خاموش کاتالیست‌های اگزوز

یکی از مهم‌ترین موضوعات در بحث کیفیت سوخت، میزان گوگرد است. هرچند گوگرد به‌طور طبیعی در فرآورده‌های نفتی وجود دارد، اما باید در پالایشگاه‌ها به حد بسیار پایین کاهش یابد. کشورهای پیشرفته معمولاً حد ۱۰ پی‌پی‌ام را رعایت می‌کنند. اگر گوگرد سوخت بالا باشد، پیامدهای جدی دارد.

• تخریب تدریجی کاتالیست‌ها
  کاتالیست در سیستم اگزوز وظیفه دارد آلاینده‌ها را قبل از خروج از خودرو تبدیل کند. گوگرد موجود در بنزین این کاتالیست‌ها را مسموم کرده و کارایی آن‌ها را کاهش می‌دهد.
• افزایش مستقیم آلایندگی
  گوگرد در فرآیند احتراق به SO₂ و SO₃ تبدیل می‌شود که از مهم‌ترین عوامل باران اسیدی و محرک‌های مجاری تنفسی‌اند.
• ایجاد ذرات ریز (PM)
  واکنش‌های ترکیبی گوگرد با سایر ترکیبات در اگزوز، باعث تولید ذرات معلق بسیار ریز می‌شود؛ ذراتی که برای سلامت ریه و قلب خطرناک‌اند.

کیفیت سوخت؛ حلقه‌ای که غیبت آن تمام زنجیره پاک‌سازی را بی‌اثر می‌کند

مجموعه نشان می‌دهد که اگر بهترین موتور، بهترین استانداردهای آلایندگی و بهترین سیستم کنترل دود هم وجود داشته باشد، اما سوخت بی‌کیفیت باشد، تمام این سیستم‌ها کارایی خود را از دست می‌دهند. مانند استفاده از داروی گران‌قیمت با آب آلوده است؛ نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود.

واقعیت این است که مصرف سوخت و آلایندگی به سه ضلع وابسته‌اند:

• کیفیت سوخت
• کیفیت خودرو و فناوری موتور
• الگوی رانندگی و نگهداری

در ایران عمدتاً دو ضلع دوم و سوم مورد نقد قرار می‌گیرند، اما ضلع اول یعنی کیفیت سوخت عملاً کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اگر این ضلع اصلاح نشود، دو ضلع دیگر هم نمی‌توانند تأثیر چشمگیر داشته باشند.

راه‌حلی که از آن غافل مانده‌ایم

برای کاهش واقعی آلودگی و مصرف سوخت، تنها راه کارآمد و پایدار، سرمایه‌گذاری بر کیفیت سوخت و ارتقاء استانداردهای پالایشگاهی است. افزایش عدد اکتان، کنترل فشار بخار، کاهش گوگرد تا استانداردهای جهانی و مجهز کردن چرخه توزیع به سیستم‌های کنترل تبخیر، اقداماتی هستند که:

• مصرف سوخت را کاهش می‌دهند
• توان موتور را افزایش می‌دهند
• عمر کاتالیست‌ها و سیستم اگزوز را بالا می‌برند
• آلایندگی شهرها را به طور محسوس کاهش می‌دهند
• سلامت عمومی را ارتقا می‌دهند

بدون این موارد، هر اقدامی در حوزه خودرو یا ناوگان حمل و نقل ناقص خواهد بود. کیفیت سوخت، حلقه گمشده‌ای است که تا زمانی که به آن پرداخته نشود، مسئله آلودگی هوا و مصرف بی‌رویه بنزین همچنان ادامه خواهد داشت.

برای اطلاع از جدیدترین قیمت‌ها، بررسی تخصصی خودروها، معرفی مدل‌های جدید و داغ‌ترین اخبار خودرو ایران و جهان، با پرشین خودرو همراه باشید!