عکاسی و سپس فیلمسازی چگونگی درک جهان از جنگ را باز تعریف کرد. برای اولین بار، مردم دور از جبهه می توانستند ببینند که جنگ واقعاً چگونه است. آن ها می توانستند شاهد کشتار و هرج و مرج باشند و شجاعت و فداکاری را به شکلی بی سابقه درک کنند. با کمال تعجب، این امر مانع از تداوم جنگ ها نشد. در واقع، همانند یک آرزوی مرگ دسته جمعی، تمایل ترسناک نسبت به جنگ در طول قرن بیستم شاید به بدترین شکل تاریخی خود ادامه داشته است. با این حال، مستندهای جنگی به ما کمک کرده اند تا به شکل بی سابقه ای، تاریخ و جنگ را مطالعه کرده، افسوس خورده و ماهیت آن را درک کنیم.

چه پروپاگاندایی باشند و چه ضد جنگ، کاملاً اطلاعاتی باشند یا شخصیت محور، کلان نگر باشند یا متمرکز بر روی یک موضوع خاص، بسیاری از بهترین فیلم های مستند، نوری بر تاریخ و جنگ انداخته اند و ما در ادامه این مطلب شما را با ۲۰ مورد از بهترین مستندهای جنگی آشنا خواهیم کرد.

البته باید گفت که مستندهای جنگی بسیار مهم دیگری نیز وجود دارند که آن ها نیز باید دیده شوند، اما این فیلم ها به اندازه ۲۰ موردی که اینجا معرفی کرده ایم، از لحاظ هنری، جذابیت بصری یا فرهنگی مهم نیستند. چه به خاطر بودجه های اندک و چه به خاطر تکنولوژی پایین تر، طیف وسیعی از فیلم های مستند جذابی ساخته شده اند که شایسته توجه مخاطبان هستند، اما کیفیت آن ها آنقدر پایین است که نمی توان آن ها را در این فهرست گنجاند.

این فیلم ها عبارتند از: The Panama Deception, Over There 1914-18, Black Fox: The Rise and Fall of Adolf Hitler, El Salvador: Another Vietnam, Hellfire: A Journey from Hiroshima, The Restless Conscience: Resistance to Hitler Within Germany 1933-1945, Liberators: Fighting on Two Fronts in World War II, The Long Way Home و انواع زیادی از فیلم های پروپاگاندایی جذاب ساخته شده در دهه ۱۹۴۰ توسط جان فورد، جان هیوستون، فرانک کاپرا، مایکل پاول و امریک پرسبرگر و دیگران. البته سریال های مستند جنگی خوبی هم در مورد جنگ وجود دارد اما ما در اینجا فقط به فیلم ها می پردازیم. به این ترتیب ما ۲۰ فیلم مستند جنگی برتری که تا به حال ساخته شده اند را جمع آوری کرده ایم که علاقمندان به تاریخ جنگ ها از تماشای آن ها لذت خواهند برد.

۲۰- They Shall Not Grow Old (2018)

به دلایل واضح، فیلم های مستند با موضوع جنگ جهانی اول کم هستند. تجهیزات دوربین به طور کلی برای مستندسازی وقایع بسیار پیچیده و غیرقابل استفاده بودند، اگر چه سینما در آن دوران وجود داشت. به عنوان مثال، موزه جنگ امپراتوری آرشیوی از فیلم های مستندی با قدمت صد ساله داشت و پیتر جکسون، کارگردان فیلم های ارباب حلقه ها و زندگان مرده، ۱۰۰ ساعت از آن را با فناوری دیجیتالی مدرن و رنگ آمیزی پیشرفته بازسازی کرد.

نتیجه کار خیره کننده ای در زمینه بازسازی فیلم است، در شرایطی که مستند جنگی آن ها نباید پیر شوند، این تصاویر قدیمی و عمدتاً خراب شده را به یک اثر سینمایی واقع گرایانه باشکوه و زیبا تبدیل کرده است. با این مستند تماشاگران واقعیت سربازان در جبهه غربی را در طول جنگ جهانی اول مشاهده می کنند و می توانند دورانی را که اغلب اشتباه درک می شود، دوباره مرور و و در ذهن خود بازسازی کنند. این فیلم مستند جسورانه، بینندگان را با توضیحی اندک وارد زندگی سربازان انگلیسی در طول جنگ جهانی اول می کند و به ما اجازه می دهد تا آن ها را همانطور که واقعا بودند ببینیم. آن ها نباید پیر شوند حقیقتاً زنده شدن تاریخ است.

۱۹- Genocide (1982)

اورسن ولز بزرگ و الیزابت تیلور صدای خود را در مستند جنگی قوی نسل کشی به کار گرفته اند، مستندی که برخی از شاعرانه ترین و جذاب ترین صداهای راویان را برای یک فیلم جنگی ارائه می دهد. آن ها خاطرات و نامه های شخصی بازماندگان هولوکاست را می خوانند، در حالی که فیلم ماجرای آن ها را در طول دوران این تراژدی روایت می کند. نکته فوق العاده این که این اولین فیلم با تمرکز مستقیم نسبت به هولوکاست بود که جایزه اسکار بهترین فیلم مستند را برد.

۱۸- Restrepo (2010)

رسترپو یکی از مستندهای جنگی با تصاویر بسیار خیره کننده و متفاوت است (عمدتاً به لطف نگاه مسحورکننده عکاس خبری متعهد و فقید، تیم هترینگتون، که با سباستین جانگر این فیلم را کارگردانی کرده است) که نگاهی تازه و عمیق به زندگی سربازان دارد.

این فیلمسازان با نظامیان آمریکایی مستقر در دره کورنگال، افغانستان همراه شدند تا زندگی آن ها را به تصویر بکشند و بدین ترتیب هم درماندگی و بی حوصلگی و هم از خطر و فاجعه ای که این سربازان با آن مواجه بودند، پرده برداشتند. این فیلم مستند جنگی یک بیانیه غیرسیاسی و نیرومند برای برادری و تعهد سربازان است.

۱۷- The War at Home (1979)

جنگ در خانه نوع بسیار متفاوتی از مستند جنگی است، زیرا این فیلم بیشتر مطالعه واکنش اجتماعی به جنگ است تا خود جنگ. همچنین این فیلم بسیار خاص بوده و بر گفتمان ضد جنگ که منجر به بمب گذاری استرلینگ هال در دانشگاه ویسکانسین شد، تمرکز دارد.

در حالی که فیلمی باکیفیت و قابل توجه در مورد واکنش ضد فرهنگی به جنگ ویتنام است، با این حال جنگ در خانه یک مطالعه کلیدی و مهم در مورد دوره ای است که نگرش آمریکایی ها نسبت به کشورشان و ارتش تغییر عمده ای را تجربه کرد.

۱۶- Taxi to the Dark Side (2007)

الکس گیبنی (انرون: باهوش ترین مردان اتاق) و تیمش با روزنامه نگاری بی باکانه و صداقت بی پروای خود، استفاده از شکنجه توسط ارتش آمریکا در مراکز نگهداری و بازجویی از زندانیان خطرناک موسوم به «سایت های سیاه» را بررسی می کند.

این داستان کلی فیلم تاکسی به سوی تاریکی است که در پس زمینه تحقیق در مورد یک قتل روایت می شود، جایی که اعضای ارتش ایالات متحده یک راننده تاکسی بی گناه را به ظن مشارکت در تروریسم در افغانستان مورد ضرب و شتم قرار داده و به قتل می رسانند. این فیلم مستند یک فریاد بلند و از روی خشم برای شفافیت و انسانیت است، دو چیزی که به طور غم انگیزی در طول جنگ ها وجود ندارند.

۱۵- War Photographer (2001)

عکاس جنگ یکی از متفاوت ترین انواع مستندهای جنگی است که به بررسی شخصیت یکی از بهترین هنرمندان جهان در حرفه عکاسی می پردازد. این فیلم برنده جایزه پیبادی و جایزه امی، در مورد جیمز ناچتوی است که خود را به جاکارتا، کرانه باختری، کوزوو و دیگر مکان های خطرناک در سطح بین المللی می رساند، با این امید که زندگی افرادی که در جنگ و قساوت گرفتار شده اند را مستند کند.

این فیلم با حرکتی هوشمندانه و نصب یک دوربین دیجیتال کوچک بر روی دوربین خود ناچتوی، توانسته چیزهایی که ناچتوی با دوربینش شکار می کند را در مقیاسی دیگر به تصویر بکشد. این فیلم بسیار ملموس، تکان دهنده و دلهره آور است و با استفاده از تفسیر، اخلاق عکاسی و فیلمسازی در دوران جنگ را به چالش می کشد.

۱۴- The Last Days (1998)

مستندی بسیار تاثیرگذار و احساسی، روزهای آخر با بازگرداندن تعدادی از بازماندگان هولوکاست به زادگاهشان در اروپا و اردوگاه های کار اجباری که در آن نگهداری می شدند، گذشته و حال را به هم متصل می کند. خاطرات و مکالمات این افراد از جنگ، روزهای آخر را به تأملی عمیق در حافظه (هم شخصی و هم جمعی)ت بدیل می کند. این مستند تاریخی است که از زاویه تجربیات شخصی روایت می شود.

۱۳- Standard Operating Procedure (2010)

ارول موریس بزرگ (Gates of Heaven, The Thin Blue Line) دومین مستند جنگی خود را با روند عملیات استاندارد ساخت. این فیلم بررسی دقیقی از حوادثی است که در ابوغریب رخ داد و جهان را در مجموعه ای از عکس ها شوکه کرد که تعدادی از مردان و زنان در ارتش آمریکا گرفتند و شکنجه مظنونین به تروریسم را مستند کردند.

موریس که با مردان و زنان پشت عکس ها صحبت می کند و فیلم واقعی آن ها را از ابوغریب نیز در مستند خود وارد می کند، نگاهی فلسفی به ماهیت عکاسی و فیلمسازی و شیوه ای دارد که جنگ می تواند انسانیت را از انسان ها بزداید. این فیلم شاهکاری تاریک و تکان دهنده است.

۱۲- Last Days in Vietnam (2014)

نزدیک به ۵۰ سال پیش از خروج آمریکا از افغانستان، ارتش آمریکا همین کار را در ویتنام انجام داد و این ویرانی پرآشوب به طور کامل در مستند پرتنش آخرین روزها در ویتنام به تصویر کشیده شده است.

فیلم های آرشیوی باور نکردنی و دلخراش و مصاحبه های عمیق و طولانی، سقوط سایگون را در حالی به تصویر می کشند که ارتش ویتنام شمالی بر جنوب مسلط شده و سربازان آمریکایی با معماهای اخلاقی مختلفی مواجه بودند. فیلم بازسازی شده هلیکوپترهایی که با هجوم ویتنامی های در تلاش برای فرار پایین کشیده می شوند و تصمیمات لحظه آخری تعیین کننده مرگ و زندگی این افراد، به ترسیم تصویری پیچیده و بسیار دردناک از یک جنگ همراه با شکست برای آمریکا کمک می کند.

۱۱- Dirty Wars (2013)

جنگ های کثیف یک مستند جنگی جذاب است و به لطف حضور کاریزماتیک و گزارشگری تحقیقی جرمی اسکاهیل، تقریباً به یک فیلم نوآر شبیه است. این فیلم بر اساس کتابی به همین نام از اسکاهیل (با استفاده از روایت خاص او به شیوه نوآر) که در یمن، سومالی و افغانستان سفر می کند، ساخته شده است.

اسکاهیل با بررسی پیامدهای جنگ علیه ترور، از جمله چگونگی تبدیل کردن برخی مسلمانان به جهادی هایی رادیکال، چگونگی سانسور و حتی زندانی شدن برخی روزنامه نگاران و چگونگی کشته شدن غیرنظامیان، به سرنخ هایی در مورد این جنگ ها دست پیدا می کند. فیلم مستند جنگ های کثیف یک اثر تکان دهنده و هوشمندانه است که شما را به سیگار کشیدن ترغیب می کند.

۱۰- Waltz with Bashir (2008)

فیلم مستند هیبریدی شجاعانه والتز با بشیر ساخته آری فولمن از انیمیشن خیره کننده ای بهره می برد تا خاطرات تلخ جنگ اسرائیل و لبنان در سال ۱۹۸۲ را زنده کند. فولمن که در آن زمان هنوز ۱۹ ساله هم نشده بود در ارتش اسرائیل خدمت کرده و شاهد یک قتل عام خونین بود.

والتز با بشیر با رویکرد غیرخطی و ترکیبی اش تقریباً یک اثر تجربی است، اما به قدری از نظر بصری خیره کننده، از نظر موسیقایی غنی و از نظر احساسی قدرتمند است (به خصوص پایان تکان دهنده اش) که از سینمای هنری فراتر رفته و به فیلمی تبدیل می شود که هر کسی باید ببیند.

۹- The Memory of Justice (1976)

مارسل اوفولز بزرگ معمولاً به خاطر مستندهای خاص و شخصیت محورش شناخته می شد؛ او در مستندهایش به یک شهر (شهر کلرمونت – فراند در The Sorrow and the Pity) یا به یک نفر (کلاوس باربی در Hotel Terminus) می پرداخت. نتیجه همه کارهای او تحسین برانگیز بود. با این حال، مستند حماسی پنج ساعته او به نام خاطره عدالت، در فیلموگرافی او به نوعی یک ناهنجاری است و اثری بسیار نمادین برای هر کارگردانی به شمار می آید.

این فیلم یک بررسی گسترده از جنایات جنگی است که عمدتاً بین جنگ جهانی دوم و جنگ ویتنام تقسیم شده است. اوفولس زمان زیادی را صرف محاکمه های نورنبرگ می کند و پیش از رفتن به ویتنام و قساوت های معاصر آن، به بررسی متفاوت معمای اخلاقی جنایات جنگی می پردازد. این فیلم یک دستاورد عظیم فکری، یک سفر ماجراجویانه سینمایی و یک شاهکار فلسفی است.

۸- Last Men in Aleppo (2017)

آخرین مردان حلب مستندی جنگی است که جنگ داخلی سوریه و بحران آوارگان را از همانجا روایت می کند، نگاهی دلخراش اما الهام بخش به کشوری ویران شده و شجاعت و دلسوزی شگفت انگیز مردم عادی که جان خود را برای کمک به دیگران به خطر می اندازند. در حالی که حملات نظامی ساختمان های اطراف را تخریب می کند، نیروهای موسوم به کلاه سفیدها، گروهی از فعالان مدنی، برای بیرون کشیدن اجساد از زیر آوار و کمک به هر کسی که به آن نیاز دارد، جان خود را به خطر می اندازند.

تصویری از شجاعت واقعی، آخرین مردان حلب نشان می دهد که عشق واقعی به کشور و موطن چه معنایی دارد. خالد عمر حره را به یاد داشته باشید، مرد خوش قلبی که در مرکز داستان فیلم قرار دارد و پیش از انتشار این فیلم در جریان یک حمله هوایی کشته شد.

۷- Hearts and Minds (1974)

یک فیلم مستند آمریکایی مشهور که به بررسی عملیات نظامی آمریکا در ویتنام می پردازد، قلب ها و ذهن ها یک اتهام هولناک نسبت به جهل و ذهنیت امپریالیستی است که منجر به دخالت آمریکا در جنگ ویتنام شد.

مستند پیتر دیویس از برخی ویرایش های طعنه آمیز برای کنار هم قرار دادن تصاویر ناراحت کننده از جنگ ویتنام با مصاحبه های عجیب و بی توجه به وضعیت واقعی مردم ویتنام از فرماندهان نظامی و مردم آمریکا استفاده می کند و به نارضایتی و احساسات ضد جنگ جوانان آن زمان می پردازد.

۶- The Fog of War: Eleven Lessons from the Life of Robert S. McNamara (2003)

اولین مستند جنگی ارول موریس یکی از بهترین مستندهای تمام دوران است. مه جنگ از رویکرد سازش ناپذیر و تقابلی او برای مصاحبه و علاقه کارگردان به افراد با اخلاقیات مبهم استفاده می کند (او بعدها فیلم هایی درباره دونالد رامسفلد، استیو بنن و جویس مک کینی نیز ساخت).

دوربین بدون لغزش موریس در آنچه که به تفکر درباره گناه و پشیمانی تبدیل می شود، رابرت مک نامارا، شخصیت و ذهنیت وزیر دفاع را که اغلب به عنوان معمار نقش آمریکا در ویتنام شناخته می شود، مورد مطالعه قرار می دهد. فیلم The Fog of War با ترکیب مصاحبه های طولانی مک نامارا با فیلم های آرشیوی و موسیقی متن خیره کننده فیلیپ گلس و جان کوزیاک، یک بیوگرافی مالیخولیایی از یک مرد قدرتمند و اشتباهات متعدد او است که عواقب آن منجر به مرگ های بی شماری شد.

۵- The Sorrow and the Pity (1969)

مستند حماسی مارسل اوفولس با نام مصیبت و همدردی تاریخ اشغال فرانسه توسط نازی ها، همکاری دولت ویشی و تلاش های خستگی ناپذیر مقاومت فرانسه را روایت می کند. این فیلم مستند مشهور با تحلیل تفکرات و اقدامات ضد یهودی در فرانسه و تفاوت های فرهنگی و طبقاتی میان شهروندان این کشور، یک شاهکار تاریخی پر از مصاحبه های جذاب است که همه چیز می توان در آن یافت.

فراتر از یک تصویر کامل و بی نقص از یک زمان و یک مکان، The Sorrow and the Pity به لطف افراد زیادی که در این فیلم چهار ساعته حضور دارند، نگاهی تلخ تر به طبیعت انسان نیز هست.

۴- In the Year of the Pig (1968)

امیل دی آنتونیو، فیلمساز برجسته اما کمتر شناخته شده، بهترین فیلم خود (و یکی از اولین فیلم هایش درباره جنگ آمریکا با ویتنام) را با سال خوک ساخت. این فیلم یک فیلم جنجالی بود که تهدید به بمبگذاری را برای سینماهای نمایش دهنده اش به همراه داشت، چرا که این فیلم زمانی منتشر شد که هنوز احساسات آمریکایی ها نسبت به این جنگ هنوز به اندازه کافی منفی نشده بود.

این مستند سیاه و سفید شیک مصاحبه هایی را با متخصصان نظامی و طرفداران پرشور ضد جنگ به همراه مجموعه ای مبهوت کننده ای از تصاویر آرشیوی و عکاسی جنگی ترکیب کرده است. نتیجه نهایی یک فیلم ضدجنگ خشمگین و پرسروصدا است که پیشداوری و سوگیری هایش را می پذیرد و ریاکاری، دروغ و توطئه های مسخره ای که جنگ ها را ایجاد و تامین مالی می کنند، نشان می دهد.

۳- The Act of Killing (2013)

یکی از تحسین شده ترین فیلم های مستند قرن حاضر، عمل کشتن یک شاهکار واقعاً منحصر به فرد است که به بررسی ابعاد ذهنی قاتلان دسته جمعی می پردازد؛ این فیلم نه تنها از قاتلان بازجویی می کند، بلکه توانایی سینما در توضیح واقعی نسل کشی و جنگ را نیز به چالش می کشد. جاشوا اوپنهایمر یک دهه را صرف مطالعه نسل کشی اندونزی در دهه ۱۹۶۰ کرد، هم با قربانیان و هم با افراد مسئول این نسل کشی مصاحبه کرد، اعتماد و اطمینان دو طرف را به دست آورد، تا اینکه توانست با دو تن از بزرگ ترین قصابان و هیولاهای این قتل عام، انور کنگو و آدی زولکادری صحبت کند.

گفته می شود کنگو شخصاً ۱,۰۰۰ نفر را کشته و این دو نفر یکی از شرورترین جوخه های مرگ قرن بیستم را رهبری کرده اند. عمل کشتن به ذهنیت و نوع تفکر این دو فرد نیز پرداخته و در یکی از تکان دهنده ترین و بحث برانگیزترین حرکت های تاریخ سینما، این دو برخی از قتل های خود را به شیوه ای سینمایی بازسازی می کنند. این فیلم نگاهی کاملاً تکان دهنده به اعمال غیرانسانی، جنگ داخلی، حافظه و پیامدهای فیزیکی تروما، و اگر بتوانید آن را هضم کنید ( همانند The Look of Silence که همراه با آن منتشر شد)، مستندی عمیقاً تامل برانگیز است.

۲- Shoah (1985)

دو مستند جنگی برتر تاریخ سینما، تضاد جالبی ایجاد می کنند. در نقطه مقابل هم، یکی نه ساعت و نیم و دیگری به سختی نیم ساعت است. یکی از آن ها دقیق، پر از جزئیات و پر از مصاحبه از هر نوع شخصی است که در ماجرای آن دخالت داشته است، در حالی که دیگری بسیار کوتاه و شاعرانه است و از روایت خلاصه و سریع شخص راوی و عکاسی معدود برای داستان خود استفاده می کند. در نهایت به حساسیت هر فرد بستگی دارد که کدام یک را ترجیح می دهد.

در سوی حماسی این طیف، فیلم مستند جنگی شوآ ساخته کلود لانزمن است که ساخت آن بیش از ۲۰ سال و تماشای آن ۱۰ ساعت طول کشید. نتیجه نهایی یکی از جامع ترین تحلیل ها در مورد رایش سوم، هولوکاست و اردوگاه های کار اجباری، به ویژه در رابطه با جایگاه لهستان در جنگ جهانی دوم است.

۱- Night and Fog (1956)

در سوی دیگر طیفی که در فیلم قبلی به آن اشاره کردیم، آلن رنه کبیر فیلم بسیار موجز و کوتاهی به نام شب و مه را کارگردانی کرد. این مستند فرانسوی، کوتاه، ساده و در عین حال بسیار تماشایی و قویاً فراموش نشدنی است. این فیلم که روایتی متفاوت از یک کمپ کار اجباری در سال ۱۹۵۶ است، به این کمپ متروکه پر از گل و گیاه نگاه می اندازد، روایتی شاعرانه و زیبا درباره تاریخ و حتی امکان انتقال وحشت های هولوکاست و جنگ جهانی دوم به زمان های معاصر.

شب و مه بین تصاویر مستند و فیلم های آرشیوی سیاه و سفید و یک فیلم سینمایی در نوسان بوده و برخی از ناراحت کننده ترین تصاویر تاریخ فیلم را نشان می دهد. فیلم مستند جنگی شب و مه که هم برای اهداف آموزشی و هم برای اهداف هنری فیلمی بی نقص است، از سوی بسیاری (مانند فرانسوا تروفو) به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینما شناخته می شود.